Dia de Muertos, czyli meksykański Dzień Zmarłych, to pełen symboli okres wspominania zmarłych na wesoło… Ale czy aby na pewno? Zacznijmy od początku. Jak wiadomo, największym paradoksem życia jest świadomość jego końca. Sztuką z kolei – okiełznanie tej świadomości i życie ze wszechobecną śmiercią bez smutku, łez i żalu. Powiedzmy sobie otwarcie: trudno taką sztukę opanować.
Inaczej podchodzimy do śmierci w różnych kulturach. W Polsce, mimo optymistycznej doktryny katolickiej, śmierć powszechnie oznacza wyłącznie stratę. Nie odważę się stwierdzić, że Meksykanie nie czują smutku, bo ze śmiercią najbliższych nie da się ot tak pogodzić, ale spędzając wiele dni z meksykańskimi przyjaciółmi i ich rodzinami w okresie kolorowego Dia de Muertos, nauczyłem się świętować śmierć po meksykańsku. Egzotyczna kultura otwarła mi oczy, pokazując że wspominanie najbliższych niekoniecznie musi wiązać się z nostalgią w cichym i płaczliwym wydaniu.
W Meksyku się nie umiera.
Chyba że nie masz przyjaciół. Dopóki ktoś o tobie pamięta, nadal żyjesz. Wiara w to jest punktem wyjścia dla wszystkich zwyczajów, występujących podczas Dia de Muertos. Dlatego też w kulturze Meksyku podtrzymywanie pamięci i opowiadanie o swoich przodkach jest tak istotne. Dia de Muertos obchodzi się w nocy z 1. na 2. listopada, choć atmosferę tego dnia czuć już w trakcie całego poprzedzającego tygodnia, gdy rodziny zmarłych zaczynają przygotowywać się do budowy prowizorycznych ołtarzyków.
Ogromny ołtarzyk podczas Dia Muartos, w restauracji na Plaza Garibaldi
Ołtarzykami są po prostu udekorowane stoliki, na których stawia się pamiątkowe zdjęcia oraz ulubione potrawy i napoje tego, kto odszedł. O nich opowiem jeszcze za chwilę. W kulminacyjnym dniu i nocy z głośników wybrzmiewa muzyka, której dana osoba zwykła słuchać za życia, a czas spędza się tak, jak niegdyś spędzał go nieżyjący już bliski. W ten sposób jest on przywracany do życia, a wspomnienia przestają przybierać formę nieodwracalnej przeszłości. Bliskość nieobecnych trwa na swój specyficzny sposób dalej i jeszcze długo po odejściu ciągle czuć ich obecność.
Ktoś powie, że taką postawę można nazwać przekłamaniem rzeczywistości, ale jakby nie patrzeć, faktycznie ułatwia pogodzenie się z tragedią, tworząc poczucie trwałości, ciągłości istnienia, bliskości, a nawet mistycznego kontaktu z zaświatami. Meksykanie szczerze wierzą, że odpowiednio przygotowując się do święta, umożliwiają bliskim odwiedzenie swojej rodziny i utęsknionego domu. Wbrew pozorom, także w dosłownym rozumieniu.
Dia de Muertos – znaczenie w kulturze
Dia de Muertos znaczy dla Meksykanów wiele. Bardzo wiele. Od każdej zapytanej w kraju osoby słyszałem, że jest to bezwzględnie najważniejsze święto w kalendarzu, stanowczo przewyższające swoją wartością i powszechnym zaangażowaniem inne, jak na przykład Boże Narodzenie, Nowy Rok, a nawet hucznie i dumnie obchodzony Dzień Niepodległości. Szykując się do Dia de Muertos, Meksykanie wierzą w niemal bezpośredni kontakt z bliskimi. Nie tylko wspominają dawne czasy, ale spędzając przy grobach wiele godzin, spożywają “wspólnie ze zmarłymi” ich ulubione potrawy, grają na instrumentach, śmieją się, czasem tańczą.
Ozdobiony (w raczej stonowany sposób) grób. Widoczne czaszki, kwiaty i LED-owe oświetlenie
Przechadzając się tego dnia po meksykańskim cmentarzu Marta i ja byliśmy jedynymi osobami, których zaskakiwały dyskotekowe wytwornice dymów, stroboskopy, kolorowe neony i głośna muzyka wokół kilku grobów. Szybko wytłumaczono nam, że “widocznie ktoś, kto tu leży, lubił w przeszłości głośno imprezować”, więc oczywistym jest, że właśnie w taki sposób rodzina wita go raz do roku na Ziemi. Powszechna na cmentarzu tequila, piwo, czy pulque są dla wszystkich zupełnie zrozumiałe. W końcu tak rzadko spotykasz się ze zmarłymi, że to doskonała okazja, by się zabawić, wznosząc (z nimi) wspólny toast. Zamiast płakać, wszyscy cieszą się, że znów są razem, przynajmniej w ten jeden dzień.
Warto też wspomnieć o wyglądzie miast w tym okresie. Wszędzie znaleźć można zdobione ołtarzyki, wielkie kościotrupy i wiszące nad ulicami proporczyki, które służą za kolorową dekorację. Na straganach sprzedaje się słodkawy Chleb Zmarłych (pana de muerto), lukrowane czaszki i podobizny Catriny (bawiącego się, żeńskiego kościotrupa). Catrinę można wymalować sobie na twarzy, co meksykanie robią bardzo często. Z kolei po popularnych turystycznie miejscach przechadzają się przebrane za śmierć osoby, namawiające do wspólnego zdjęcia. Dia de Muertos to skomercjalizowane święto, zwłaszcza w dużych miastach, choć oczywiście nie brakuje w nim wspomnianej już, magicznej atmosfery.
Zwyczaje Dia de Muertos: jak przywołać zmarłego do domu?
Mały ołtarzyk w mieszkaniu. Widać kwiaty, świece, ozdoby i smakołyki. Ze swojej strony dołożyliśmy kilka polskich (po lewej)!
Jak mówią wierzenia, zmarły czeka cały rok, by wreszcie spędzić noc w swoim domu. Zadaniem rodziny jest jednak zatroszczenie się o każdy szczegół, by potwierdzić, że bliski wciąż ma dokąd się udać. Bez tego wrota na Ziemię nie będą mogły się dla niego otworzyć. Głównym obowiązkiem jest stworzenie wspomnianego ołtarzyka – ze zdjęciem i potrawami. Często znajdują się przy nich lubiane przez zmarłego alkohole, czasem też różne pamiątki. Kwiatami cempasúchil, sprzedawanymi w tym okresie na każdym targu, wyznacza się ścieżkę od drzwi domu do ołtarzyka. Blask jaskrawo-pomarańczowych płatków ma rozświetlać w mroku nocy drogę, podpowiadając zmarłemu gdzie znajdzie przysmaki.
W podobny sposób należy też ustroić nagrobek – by reprezentował życie zmarłego i każdemu o nim przypominał. Ważnym elementem są świecie. Pojawiają się na grobach i w domu, gdyż bez wyraźnego światła wielodniowe przygotowania mogą być niezauważone przez zmarłych. Odkąd Meksykanie zbliżyli się do religii katolickiej, w całym dniu nie powinno też zabraknąć modlitwy. Jednak elementem, który stanowi absolutnie wartość najważniejszą, jest po prostu pamięć. Tak długo jak pamiętasz o swoich bliskich, rozmawiasz o nich z rodziną i przyjaciółmi, mają oni zgodę na odwiedzenie Ziemi. Jeśli pamięć przeminie, zmarły na zawsze utknie w zaświatach i nigdy już nie będzie mógł odwiedzić swojego domu. Należy więc przekazywać wiedzę o zmarłych z pokolenia na pokolenie i nigdy ich nie zapominać.
Święto czy pogański zabobon?
Namalowany wizerunek „Catriny” – kobiety, symbolizującej zabawę ze śmiercią
Czy Dia de Muertos to katolicki zwyczaj? Wystarczy zerknąć na pomalowaną twarz Marty, by szybko zorientować się, że nie. Co ciekawe, jest jednak przez Kościół tolerowany. Dia de Muertos oryginalnie wywodzi się jeszcze z wierzeń prekolumbijskich, liczących nawet trzy tysiące lat i jest najstarszym religijnym świętem Meksyku. Hiszpanie, kolonizując Amerykę Łacińską od XVI wieku, zdołali stłamsić wiele dawnych obrzędów i rytuałów. Jednak śmierć w każdej kulturze odgrywa tak istotną rolę, że narzucenie nowych sposobów jej celebracji nie jest już takie proste. Hiszpanom znacznie łatwiej było adaptować pradawne tradycje Dia de Muertos do nowej, chrześcijańskiej rzeczywistości, niż zastępować je zupełnie nowymi.
Tubylczym wierzeniom nadano nieco bardziej katolicki charakter. Zmieszano moc kwiatu cempasúchil z modlitwą do Matki Bożej, a znaczenie wszechobecnych w tym okresie trupich kości umniejszono do roli symbolu, bez szczególnej mocy. Dziś więc meksykańskie kościoły to miejsca niezwykle. W czasie dnia zmarłych widać w nich księży i wiernych, ale też ołtarzyki z potrawami, zdobione czaszki i pomarańczowe kwiaty. Meksykanie w wyjątkowy sposób łączą dwa światy: wyuczone na przestrzeni pięciu wieków wierzenia katolickie i fascynującą kulturę, która pamięta jeszcze czasy ludów prekolumbijskich. Nawiasem mówiąc, połączenie kontrastu tych dwóch, charakterystycznych kultur jest widoczne w wielu aspektach, czego przykłady możesz odnaleźć czytając nasz turystyczny przewodnik po Meksyku.
Umarlaki przy biesiadnym stole, okolice Plaza Garibldi
Jakie wartości niesie za sobą Dia de Muertos?
W mojej opinii meksykańskie Święto Zmarłych jest fantastyczne. Jeszcze bardziej, niż wynika to z opisów w przewodnikach turystycznych. Mieszkając w okresie Dia de Muertos na niezamożnych przedmieściach Mexico City, z naszym wspaniałym przyjacielem i jego cudowną rodziną, poczuliśmy prawdziwą wartość tego dnia i poprzedzającego go tygodnia. Tą wartością jest podtrzymywanie więzi z bliskimi – także z tymi, których już zabrakło. Meksykanie nie dopuszczają do siebie możliwości utraty kogoś na zawsze. Dbają o to, by nie czuć pustki. Podczas tego pełnego zadumy okresu bawią się, w symboliczny sposób prosząc śmierć do tańca. Bo po co czekać, aż to ona nas zaprosi? Zresztą nawet wtedy na Ziemi pozostanie ktoś, kto będzie nas wspominał. Z kolei skoro ktoś o nas pamięta, zna nasze ulubione potrawy, słucha naszej ulubionej muzyki, rozmawia o nas z rodziną, spędza dzień tak, jak my chcielibyśmy go spędzić, to przecież istniejemy nadal. Nie znikamy bez śladu. Nie umieramy zupełnie. Kto więc wygrywa w takim pojedynku: człowiek czy śmierć?
Dia de Muertos uczy wyjątkowego podejścia do smutku i stawiania czoła problemom. Pokazuje, że rodzina i bliscy są najważniejsi. Wyraźnie mówi, że życiem powinniśmy kierować w taki sposób, by po naszym odejściu inni nadal pozytywnie nas wspominali. Nie przez rok czy dwa, ale przez całe pokolenia. To wszystko ma ogromną wartość! Meksykanie wierzą, że tego specjalnego dnia ich najbliźsi powracają do domów, by znów przez chwilę spędzić czas z rodziną, za którą tęsknią. Wierzą w to symbolicznie, ale na swój specyficzny sposób i bez krzty ironii też bardzo dosłownie. Trudno mi sobie wyobrazić bardziej optymistyczne świętowanie tego dnia, bo czy nie każdy tego właśnie chce? Wiedzieć, że bliscy wciąż są wśród nas i po śmierci samemu zostać zapamiętanym? Mimo różnic kulturowych, warto świętować śmierć po meksykańsku, także w Polsce, we własnych domach.
Zgłębianie wiedzy o Dniu Zmarłych w Meksyku
Swego czasu stworzyliśmy krótkometrażowy film dokumentalny, w formie wywiadu, by oddać atmosferę Dia de Muertos. Niestety awaria dysku spowodowała, że już po zakończeniu pracy nad nim i dziesięcioma innymi odcinkami z Meksyku, wszystko bezpowrotnie przepadło, po niemal roku pracy, zaledwie na dwa tygodnie przed publikacją… Materiał okazał się niemożliwy do odtworzenia. Pozostają więc wyłącznie opowiadania, zdjęcia i nadzieja, że kiedyś powrócimy do naszych przyjaciół w Meksyku w okresie święta i zdobędziemy w sobie motywację, by przygotowywać to wszystko od nowa.
Choć wyobrażałem sobie to inaczej, mam nadzieję, że przynajmniej tym artykułem choć trochę udało mi się przybliżyć atmosferę tego niezwykłego święta i nakłonić do jego dalszego poznawania. Zasługuje na to, bo jest naprawdę cudowne. Nie mogę odesłać cię do swojego filmu, niestety, ale polecam zerknąć na YouTube, by zobaczyć jak to święto wygląda. Z kolei jeśli kiedykolwiek przytrafi się okazja, by polecieć do Meksyku, wybierz właśnie przełom października i listopada. Zwyczaje znakomicie oddaje też popularna bajka „Coco”, dokładnością której zachwycał się nawet wspomniany na początku meksykański przyjaciel. Jest pasjonatem historii i kultury, więc za jego rekomendacją na pewno warto włączyć sobie ten film. Zachęcam też do odwiedzin naszej meksykańskiej grupy na Facebook, gdzie można wymienić się pytaniami i spostrzeżeniami na temat tego okresu. Zrozumienie i doświadczenie Dia de Muertos może naprawdę wiele nauczyć i zmienić spojrzenie na wszystko to, co w życiu trudne.
Jeśli uważasz naszą twórczość za przydatną, korzystasz z niej i chciałbyś się odwdzięczyć, możesz postawić nam wirtualną kawę. Dziękujemy!
Wybierasz się do Meksyku?
Zajrzyj do naszego internetowego przewodnika!
Przewodnik po Meksyku
Poznaj nasze artykuły:
Paweł
5 marca, 2023Chyba że nie masz przyjaciół. Dopóki ktoś o tobie pamięta, nadal żyjesz. Wiara w to jest punktem wyjścia dla wszystkich zwyczajów, występujących podczas Dia de Muertos.